Γενικά χαρακτηριστικά

Οι διαταραχές αυτιστικού φάσματος αποτελούν μία ομάδα διαταραχών που εντάσσονται στις αναπτυξιακές διαταραχές. Δηλαδή τα άτομα του αυτιστικού φάσματος έχουν έναν ρυθμό ανάπτυξης διαφορετικό από τον τυπικό. Επομένως, ενδέχεται να παρουσιάζουν μία καθυστέρηση ή ειδικά ελλείμματα σε κάποιους τομείς της ανάπτυξής τους, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις ενδέχεται να υπερτερούν σε έναν τομέα του περιορισμένου ενδιαφέροντός τους. Το γεγονός ότι η κλινική εικόνα του αυτισμού δεν είναι ομοιογενής, αλλά κυμαίνεται από ηπιότερες μορφές (με ελάχιστα και σε ήπια μορφή αυτιστικά στοιχεία και φυσιολογική νοημοσύνη) μέχρι βαρύτερες μορφές (με πολλαπλά αυτιστικά στοιχεία συνοδευόμενα από βαριά νοητική καθυστέρηση) οδήγησε στον χαρακτηρισμό της ως διαταραχή «φάσματος» (spectrum disorder). Αυτό συνεπάγεται ότι το κάθε άτομο έχει τη δική του εικόνα και δεν είναι απαραίτητο να έχει όλα τα χαρακτηριστικά που αναφέρονται. Τα τυπικά συμπτώματα του συνδρόμου είναι δηλωτικά με τρόπο μοναδικό για το κάθε άτομο.

Διαγνωστικά κριτήρια σύμφωνα με το DSM-V

Σύμφωνα με το DSM-V (APA, Μάιος του 2013) τα διαγνωστικά κριτήρια του αυτισμού χωρίζονται σε δύο ομάδες:

(Ι) «Επίμονα ελλείμματα στην κοινωνική επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση σε πληθώρα πλαισίων»  όπως δυσκολίες στην «κοινωνική- συναισθηματική αμοιβαιότητα», στις «συμπεριφορές μη λεκτικής επικοινωνίας στην προσπάθεια για κοινωνική αλληλεπίδραση» και στην «προσπάθεια για ανάπτυξη, διατήρηση και κατανόηση των σχέσεων».

(ΙΙ) «Περιορισμένες, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, ενδιαφέροντα ή δραστηριότητες», όπως «στερεότυπη ή επαναλαμβανόμενη κίνηση, χρήση αντικειμένων ή ομιλίας», «ανέλικτη τήρηση ρουτινών», «τελετουργικές συνήθειες», «αναστάτωση στις αλλαγές και τις μεταβάσεις», «ακαμψία σκέψης», «περιορισμένα και απόλυτα δομημένα εντονότατα ενδιαφέροντα», «δυσκολίες στην αισθητηριακή επεξεργασία», «υπέρ ή υπό-διέγερσης από αισθητηριακά εισερχόμενα», «ασυνήθιστο ενδιαφέρον σε αισθητηριακές διαστάσεις του περιβάλλοντος».

Πρώιμοι δείκτες ανίχνευσης

Οι πρώιμοι δείκτες ανίχνευσης αφορούν ελλείμματα από την βρεφική ακόμα ηλικία στην κοινωνική αλληλεπίδραση και επικοινωνία, καθώς και στα στερεότυπα μοτίβα σκέψης ή συμπεριφοράς όπως:

Απουσία βλεμματικής επαφής

Μειωμένο ενδιαφέρον για τους άλλους

Έλλειψη ανταπόκρισης με χαμόγελο ή φώνηση προς τους άλλους

Απουσία εναλλαγής βλέμματος ανάμεσα σε επιθυμητό αντικείμενο και σε πρόσωπο από το οποίο ζητούν το αντικείμενο

Περιορισμένη ανταπόκριση σε παιχνίδια αλληλεπίδρασης τύπου «κούκου-τσα»

Μη σταθερή ανταπόκριση στο κάλεσμα του ονόματός τους

Αδυναμία υπόδειξης απομακρυσμένων αντικειμένων

Αδυναμία μίμησης κινήσεων, όπως «γεια» ή «στείλε φιλάκι»

Απουσία παιδικής φλυαρίας – «μπαμπαλισμού» στους 12 μήνες

Αδυναμία χρήσης 3 τουλάχιστον λέξεων στους 16-18 μήνες

Αδυναμία σχηματισμού προτάσεων δύο λέξεων στους 24 μήνες

Έλλειψη ενδιαφέροντος προς την ομάδα των συνομηλίκων στους 24 μήνες

Αδυναμία ανάπτυξης συμβολικής σκέψης

Επίμονη προσκόλληση ή ενασχόληση με επαναληπτικό και μη λειτουργικό τρόπο με αντικείμενα, με τμήμα αντικειμένου ή με ασυνήθιστα αντικείμενα

Στερεοτυπικές κινήσεις του κορμού, της κεφαλής ή των άκρων τους

Επαναλαμβανόμενη χρήση λέξεων ή φράσεων που ακούν – «παπαγαλία»

Τοποθέτηση αντικειμένων στη σειρά

Μειωμένη συναισθηματική ανταπόκριση (ενδέχεται να δείχνει την εικόνα του ιδιαίτερα ήρεμου ή ιδιαίτερα ευερέθιστου παιδιού)

Ιδιαίτερη αντίδραση σε αισθητηριακά ερεθίσματα, όπως ασυνήθιστη αντίδραση σε ήχους, έντονη τάση τοποθέτησης αντικειμένων στο στόμα, επίμονη προσήλωση του βλέμματος σε συγκεκριμένα αντικείμενα ή σε «ασυνήθιστη γωνία» του αντικειμένου, ιδιαιτερότητες όσον αφορά στη γεύση, την αφή και την όσφρηση

Επίμονη προσήλωση του βλέμματος στις κινήσεις των δαχτύλων τους

Βάδιση στις μύτες των ποδιών

Παλινδρόμηση σε προηγούμενα στάδια της ανάπτυξής τους, όπως απώλεια λόγου ή κοινωνικών δεξιοτήτων, συνήθως κατά την ηλικία των 15-24 μηνών

Τάση για απομόνωση ή μη κατάλληλη προσέγγιση συνομηλίκων, εκδηλώνοντας συχνά επιθετικότητα μετά τα 2 έτη

Αδυναμία διατήρησης συντροφικού παιχνιδιού μετά το τρίτο έτος

Αξιολόγηση

Τα παιδιά ή οι ενήλικες με διαταραχές αυτιστικού φάσματος αξιολογούνται ψυχοεκπαιδευτικά ως προς τους βασικούς τομείς της ανάπτυξης τους, όπως είναι ο τομέας της Αυτοεξυπηρέτησης, ο τομέας της Κοινωνικοποίησης, ο Γνωστικός τομέας, ο Κινητικός τομέας και ο τομέας της Λεκτικής και μη Λεκτικής Επικοινωνίας. Τα Παρεμβατικά προγράμματα σχεδιάζονται με βάσει τις ανάγκες και τα ειδικά ελλείμματα των ατόμων στους τομείς της ανάπτυξής τους, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητές τους ως θεμέλιο για την ανάπτυξη των τομέων που υπολείπονται.

Παρεμβατικά Προγράμματα

Διαχείριση κοινωνικά ανεπιθύμητων συμπεριφορών

Βασικός στόχος των εκπαιδευτικών προγραμμάτων είναι η μείωση των μη επιθυμητών κοινωνικά συμπεριφορών, όπως είναι οι στερεοτυπικές συμπεριφορές, η επιθετικότητα, οι αυτοτραυματισμοί κ.α. Η έλλειψη δραστηριοτήτων ή η παρουσία καινούριων και απρόβλεπτων καταστάσεων οδηγεί στην εμφάνιση μη λειτουργικών συμπεριφορών. Είναι πιθανό, το παιδί να βρίσκει έναν τρόπο για να μειώσει την αγωνία και την ένταση που του προκαλεί η απρόβλεπτη κατάσταση με την εκτέλεση αυτών των οικείων κινήσεων, νιώθοντας, έτσι, ότι ασκεί κάποιον έλεγχο στο περιβάλλον του. Συχνά, η ανεπιθύμητη συμπεριφορά των παιδιών με αυτισμό λειτουργεί προστατευτικά. Επιπλέον, η εμφάνιση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών είναι συχνά αποτέλεσμα της αδυναμίας τους να επικοινωνήσουν και να εκφράσουν τις ανάγκες τους ή της προσπάθειάς τους να τραβήξουν την προσοχή. Η μειωμένη περιβαλλοντική εξερεύνηση και η στερεότυπη συμπεριφορά μπορεί να έχουν ιδιαίτερα σημαντικές αναπτυξιακές επιπτώσεις σε παιδιά με αυτισμό, επειδή μπορεί να τα οδηγήσει στην απώλεια μαθησιακών ευκαιριών που βρίσκονται έξω από το πεδίο των ενδιαφερόντων τους.

Αυτοεξυπηρέτηση

Βασική είναι, επίσης, και η εκμάθηση δεξιοτήτων αυτοεξυπηρέτησης, καθώς είναι πολύ σημαντικό να επιτευχθεί η μεγαλύτερη δυνατή αυτονομία των ατόμων με αυτισμό. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα περιλαμβάνουν αγωγή τουαλέτας, διατήρηση προσωπικής υγιεινής, προετοιμασία γεύματος κ.ά. Τα προγράμματα αυτά βοηθούν το άτομο στην καθημερινότητά του, καθώς στόχος τους είναι να καταστήσουν το ίδιο ικανό να καλύψει τις βασικές του ανάγκες.

Κοινωνικοποίηση

Η κοινωνική διάσταση της ανάπτυξης είναι πολύ επίσης πολύ σημαντική στις διαταραχές αυτιστικού φάσματος, καθώς οι δυσκολίες στον κοινωνικό τομέα επηρεάζουν όλες τις πτυχές της μάθησης και της συμπεριφοράς. Τα προγράμματα κοινωνικοποίησης εστιάζονται στην εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων, προκειμένου το άτομο να μάθει να ανταποκρίνεται στις επιταγές διαφόρων κοινωνικών περιστάσεων. Παράλληλα εδραιώνονται τα θεμέλια για την ανάπτυξη της συνεργασίας που αποτελεί βασική προϋπόθεση για την διεκπεραίωση της μαθησιακής διαδικασίας.

Γνωστικός τομέας

Τα άτομα με διαταραχές αυτιστικού φάσματος έχουν διαφορετικό γνωστικό ύφος, καθώς ο εγκέφαλός τους επεξεργάζεται με διαφορετικό τρόπο τις εισερχόμενες πληροφορίες. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα επικεντρώνονται στην ανάπτυξη γνωστικών λειτουργιών, όπως είναι η αντίληψη, η μνήμη, η προσοχή, η σκέψη, η δημιουργικότητα, η επίλυση προβλημάτων κ.α. που διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία της επεξεργασίας των γνωστικών πληροφοριών. Παράλληλα στοχεύουν στην κατάκτηση των αναλόγων διακρίσεων σύμφωνα με την ηλικία τους. Να κατακτήσουν δηλαδή εκείνα τα γνωστικά αντικείμενα που θα έπρεπε να κατέχουν αναφορικά με το ηλικιακό τους στάδιο, όπως είναι η αναγνώριση αντικειμένων καθημερινής χρήσης, η αναγνώριση ζώων/φρούτων, η ανάγνωση, η γραφή, τα μαθηματικά κ.ά.

Επικοινωνία – Λόγος

Τα άτομα του αυτιστικού φάσματος υπολείπονται στον τομέα της επικοινωνίας, λεκτικής και μη λεκτικής, που αποτελεί μία από τις βασικές ανθρώπινες λειτουργίες. Περιλαμβάνει την πρόθεση του ατόμου να αλληλεπιδράσει, τον τρόπο που επιλέγει να εκφράσει αυτήν την πρόθεση και την επίδραση που έχει στους άλλους. Δεν αντιλαμβάνονται, επομένως, ότι επικοινωνώντας μπορούν να αλλάζουν τη συμπεριφορά των άλλων στο περιβάλλον τους και να εκφράσουν τις επιθυμίες τους, τις ανάγκες τους ή τη δυσφορία που ενδέχεται να νιώθουν, όπως για παράδειγμα τον σωματικό πόνο. Τα παρεμβατικά προγράμματα στοχεύουν στην ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων και ειδικότερα στην ανάπτυξη του λόγου. Ο Λόγος είναι το πιο βασικό μέσο επικοινωνίας. Η ανάπτυξη του λόγου και η χρήση του για τις επιταγές της επικοινωνίας αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους των εκπαιδευτικών προγραμμάτων.

Ψυχοκινητικός τομέας

Τα Ψυχοκινητικά προγράμματα στοχεύουν στην κατάκτηση κινητικών δεξιοτήτων και περιλαμβάνουν τη βελτίωση της ισορροπίας, της κιναίσθησης, του οπτικοκινητικού συντονισμού και των αισθητηριακών δεξιοτήτων. Η ανάπτυξη της λεπτής κινητικότητας απαιτείται για τον και τον χειρισμό μικρών αντικειμένων καθημερινής χρήσης με λειτουργικό τρόπο, όπως το ψαλίδι, το μολύβι, διάφορα εργαλεία και κουμπώματα. Η ανάπτυξη της αδρής κινητικότητας είναι σημαντική για την κινητική ανεξαρτητοποίηση του ατόμου, όπως είναι η βάδιση, το σκαρφάλωμα, η διατήρηση της σωστής στάσης του σώματος, το παιχνίδι και η μετατόπιση. Τα κινητικά προγράμματα βοηθούν το άτομο να αντιληφθεί τη θέση του σώματός του μέσα στον περιβάλλοντα χώρο και να λειτουργήσει μέσα σε αυτόν.

Αυτοαπασχόληση

Ως προγράμματα αυτοαπασχόλησης ορίζονται τα διάφορα μέσα που χρησιμοποιούνται ως οδηγός για την εκτέλεση δραστηριοτήτων, χωρίς την καθοδήγηση του ενήλικα. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα στοχεύουν στην εκμάθηση δραστηριοτήτων αυτοαπασχόλησης, προκειμένου το άτομο να είναι σε θέση να περνάει μόνο του τον χρόνο του με λειτουργικό και παραγωγικό τρόπο. Αναγάγουν ουσιαστικά τις κατεκτημένες δεξιότητες του παιδιού σε αυτοδιαχειριζόμενες δεξιότητες, μειώνοντας με τον τρόπο αυτό τις πιθανότητες εκδήλωσης ανεπιθύμητης συμπεριφοράς.

Αξιολόγηση και Συμβουλευτική Υποστήριξη της οικογένειας του παιδιού

Σημαντική κρίνεται και η αξιολόγηση και η συμβουλευτική υποστήριξη της οικογένειας του παιδιού. Οφείλουν να κατανοήσουν ότι σε καμία περίπτωση δε φέρουν οι ίδιοι καμία ευθύνη για την ιδιαιτερότητα του παιδιού τους, αλλά ότι αντίθετα, μπορούν να συμμετάσχουν ενεργά σε ένα εκπαιδευτικό και θεραπευτικό πρόγραμμα καταρτισμένο για το παιδί τους, συμβάλλοντας αποφασιστικά στη βελτίωση της συμπεριφοράς του. Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η μείωση του άγχους και της έντασης που βιώνουν στην καθημερινή συναλλαγή με το παιδί τους, τα επίπεδα των οποίων έχουν διαπιστωθεί ιδιαίτερα υψηλά.

Σχεδιασμός Παρεμβατικών Προγραμμάτων

Τα παρεμβατικά προγράμματα σχεδιάζονται εξατομικευμένα με βάση τα ειδικά ελλείμματα και τις ιδιαίτερες ανάγκες των ατόμων, ενώ παράλληλα οι ιδιαίτερες δεξιότητές τους χρησιμοποιούνται ως θεμέλιο για την ανάπτυξη των τομέων που υπολείπονται. Η εφαρμογή τους βασίζεται στις αρχές της επιστήμης της Ανάλυσης της Συμπεριφοράς, η οποία προϋποθέτει ότι δεν ασκείται κανένας εξαναγκαστικός έλεγχος κατά τη διαμόρφωση της επιθυμητής συμπεριφορά των ατόμων, αλλά αντίθετα επιδιώκεται το παιδί να αγαπήσει τη μάθηση, ενισχύοντας την επιθυμητή συμπεριφορά και την προσπάθεια του να κατακτήσει μία νέα δεξιότητα.

Θεραπευτικές Μέθοδοι

Ανάλυση Συμπεριφοράς

DRI/Floortime

Σύστημα Επικοινωνίας μέσω Ανταλλαγής Εικόνων (PECS)

Relationship Development Intervention (RDI)

Integrated Play Group Model (IPG Model)

Social Communication and Emotional Regulation (SCERTS)

Δομημένη Εκπαίδευση (TEAACH)

Verbal Behavior Intervention (Παρέμβαση Λεκτικής Συμπεριφοράς)

Κοινωνικές Ιστορίες

Παιγνιοθεραπεία